Додека живееме во период на војна и неизвесност, не се откажуваме од борбата за подобро утре – со Анхелина Тиокхта, комуниколог од Украина

In an era where disinformation and fake news are increasingly pervasive, an innovative project in North Macedonia sought to confront these challenges through a unique medium: art. The idea of the project was to introduce a creative, emotionally engaging and easily accessible approach to raising awareness about the dangers of disinformation. This project leveraged the power of creativity, public dialogue, surprise, and visibility in public spaces to reach new audiences who might not be familiar with the phenomenon and its negative consequences.

Здружението за промоција и развој на инклузивно општество Инклузива во рамките на локалниот акционен план спроведе кампања, преку која беа промовирани позитивни примери на пет успешни лица со попреченост во пет различни области: спорт, брак и семејство, култура, образование и вработување.. За кампањата се подготвени видео содржини со позитивни наративи во различни области-спорт, брак и семејство, култура, образование и вработување.

Во последниве години се забележува зголемување на користењето на VPN-технологијата и нејзините апликации се обемни. Ако сте го виделе овој термин, но не сте сигурни што значи или дали имате потреба од него, тука имате објаснување. Акронимот VPN значи „Виртуелна приватна мрежа“. Во суштина, се воспоставува врска помеѓу вашиот уред и оддалечениот сервер, создавајќи „тунел“ што ги шифрира вашите лични податоци, ја маскира вашата IP-адреса и ви овозможува да заобиколите одредени интернет-блокови.

Децата и младите растат во светот на различните медиуми. Тие во слободното време играат компјутерски игри, се информираат и се поврзуваат на интернет и комуницираат со своите пријатели преку мобилните телефони. Веќе 98 проценти од 12 до 19 години имаат свој паметен телефон и со тоа имаат интернет в џеб. Сепак, дури и децата од предучилишната возраст сè порано доаѓаат во контакт со дигиталните медиуми.

Дигиталните медиуми не нудат само можности, туку носат и ризици.

Експертите се согласуваат дека технологијата го менува нашиот мозок – тој факт не е оспорен. Но, она што е дискутабилно е како технологијата го менува нашиот мозок. Не можеме да кажеме дека сè е лошо или сè е добро кога станува збор за технологијата и за нејзините ефекти врз нашиот мозок.

„Четботовите не ја прават дистинкцијата во однос на луѓето и нивната сензитивност, различност и систем на вреднување. Тоа, често може да доведе до алгоритамска грешка. Тука е опасноста во дозволувањето на четботот да одлучува наместо нас“, вели психологот и психотерапевт Марија Стефанова

Една неодамнешна студија од Универзитетот „Лудвиг Максимилијан“ во Минхен фрли светлина врз растечката загриженост во светот на новинарството: разбирливоста на написите во вестите генерирани од вештачката интелигенција (ВИ). И покрај напредокот во вештачката интелигенција, студијата покажа дека читателите сè уште претпочитаат традиционално креирани вести.

Во денешното општество, под влијание на социјалните медиуми, мамката на онлајн тенденциите често може да доведе до дејства со опасни последици. Тикток е платформа за социјалните медиуми преку која корисниците можат да креираат, да споделуваат и да гледаат кратки видеа.

„Слободата на медиумите е неотуѓиво право“ според Етичкиот кодекс на новинарите е едно од основните начела на новинарството, а секој новинар треба да биде целосно свесен дека „Основната должност на новинарите е да ја почитуваат вистината и правото на јавноста да биде информирана, согласно член 16 од нашиот Устав.

Кога се работи за читање повеќето би избрале лесни забавни содржини, но за оние кои се заинтересрани за нешто подлабоко имаме одлична препорака.

Студентска забава во Скопје пролетва доби неочекуван пресврт кога пуштањето на албанска песна при крајот на настанот предизвика полемики и говор на омраза на социјалните мрежи. И покрај инклузивниот карактер на организацијата што брои членови од различно етничко потекло, националистичката група наречена „Патриотско друштво“ на Инстаграм, која себеси се претставува како „млада амбициозна група од патриоти исполнети со ентузијазам“, го критикуваше пуштањето на песната на албански јазик, што распламти говор на омраза насочен кон студентската организација.

Посочувањето дека некој друг не е во право е дел од животот. А новинарите треба да го прават тоа постојано - нивната работа вклучува помагање да се одреди она што е вистина од она што не е. Но, што ако на луѓето едноставно не им се допаѓа да бидат коригирани и да им биде посочувано дека не се во право? Никој не се чувствува пријатно кога ќе му биде кажано – ова што го тврдиш е невистина.

Интернетот не само што од ден на ден станува „глобално село“, туку и го зголемува лажниот наратив кога е во прашање наоѓање на работа на интернет. Не секогаш сè што ќе видиме на интернет е вистинито, па таков е случајот и кога бараме работа. Во меѓувреме развојот на интернетот зема замав правопропорционално со лажните понуди за работа кои секојдневно кружат и им наштетуваат на интернет корисниците.

Живееме во дигитално време и во дигитална ера каде што секојдневно гледаме подобрување на еден од најголемите трендови на денешницата - „вештачката интелигенција”. Убавината во овој нов тренд е што е максимално достапна за секого, а вештачката интелигенција може да ја користи за буквално сè што му е потребно - користење за пишување текстови, склопување на готов код за некоја програма, помош при креирање на 3Д модели кои можат да се користат во медицината и многу повеќе. Но, сепак засега вештачката интелигенција најмногу се користи за генеририрање фотографии.

Алгоритам е постапка која се користи за решавање на проблем или извршување на пресметка. Дејствуваат врз основа на точна листа на инструкции, спроведени чекор по чекор или рутински врз база на хардвер или софтвер. На социјалните медиуми, алгоритмите се правила, сигнали и податоци кои управуваат со работа на платформата. Овие алгоритми одредуваат како содржината се филтрира, рангира, избира и препорачува на корисниците. На некој начин, алгоритмите влијаат на нашите избори и на она што го гледаме на социјалните мрежи.

Минувањето време на интернет покрај своите позитивни исходи ги има и негативните, кои најчесто допринесуваат за малициозни тенденции од страна на лица кои имаат тенденција да нанесат штета. Едни од нив се генерирани од ВИ, познати под називот чет-ботови.

Со актуелните физички и финансиски бариери за пристап до нега, луѓето со ментални здравствени состојби може да се обратат до чет-ботови кои се управувани со вештачка интелигенција (АИ) за олеснување или помош за менталното здравје. Дополнително, тука се и табуата кои се широко распространети во однос на негата на менталното здравје и редовната посета на стручни лица, па луѓето често се срамат да одат на терапевт и се наклонуваат кон чет-ботовите кои стануваат „дигитални психолози и психијатри“.

Подемот на вештачката интелигенција навлегува во сите сфери на општеството. Започнувајќи од секојдневието, образованието, здравството, производството, безбедноста, финансиите, па сè до социјалните мрежи, каде што се појавува проблем во разграничувањето на тоа дали е нешто реално или пак генерирано од ВИ. За сето ова има негативни критики, па оттаму произлегува и потребата некои делови да се поправат, или пак да се објасни вистинскиот начин како да се користи вештачката интелигенција.

Растот на дигитализацијата несомнено го смени текот на функционирање на социјалните мрежи за сите нас. Сепак присуството на интернет освен неговите бенефиции, ги опфаќа и лошите страни како што се креирањето на лажните профили и малициозните намери кои стојат зад нив. Измамниците кои креираат и користат лажни социјални профили со цел да го придобијат вниманието, најчесто имаат намера да дојдат до вашите лични податоци кои понатаму имаат намера да ги злоупотребат.

Употребата на јавна WiFi мрежа може да биде многу ризична. Хакерите можат да пресретнат сè што правите онлајн, вклучително и дознавање на вашите лозинки и читање на вашата приватна електронска пошта. Ова може да се случи ако врската помеѓу вашиот уред и WiFi не е шифрирана.

Клеветата и говорот на омраза се широко распространети на социјалните мрежи. Маргинализираните групи се особено често погодени од нив. Мила Јосифовска Даниловска и Деспина Ковачевска известуваат за родово базиран говор на омраза на интернет во Северна Македонија.

Најверојатно ви се случило – коментирате некаков свој став на Фејсбук или пак постирате нешто што и можеби не ви се чини така контроверзно. Се појавува некој со спротивставено мислење, кој истото го пренесува со провокаторски и тврдоглав тон. Наеднаш, целиот разговор е фрлен во нелогичен правец, трошите време и живци, а на крај се запрашувате како може да постојат вакви луѓе.

Накратко, сте наишле на трол.

Повеќе од една третина од светската популација денеска користи Интернет, а овој тренд е во континуиран пораст. Речиси и да не може да се замисли функционирањето без Интернет, кааде што има илјадници извори на информации, книги и мапи во дигитална форма, социјални мрежи, онлајн трговија, дигитални библиотеки и музеи, вести…

Причините поради кои се верува на лажните вести се комплицирани. Меѓу другото, тие се однесуваат на нашата личност и односот кон фактите, а постојат и различни когнитивни механизми што ја искривуваат нашата перцепција.

Прашањето е: Како можеме да станеме поотпорни?

Пристапот кој оди во насока кон создавање отпор е таканаречениот „Пребанкинг“ (Prebunking), свесност за идните шпекулации. Корисниците на интернетот треба да се сензибилизираат со тоа што ќе бидат информирани за лажните вести и дезинформации пред да стапат во контакт со нив. На пример, пред изборите, кога се очекува дека ќе има многу лажни вести за манипулирање со гласачите, би било вредно да се спроведе ваква информативна кампања.

Онлајн измамите се неисцрпна тема каде што жртва може да биде буквално секој, без разлика колку е упатен и едуциран и колку пати во себе си повторува „не кликај“. Ова, дотолку повеќе ако се работи за нечие здравје, а луѓето лесно можат да потпаднат на манипулации и лажни вести кога се ранливи или пак се чувствуваат беспомошно. Оттаму, чести се примерите кога корисниците на социјалните мрежи кликаат на реклами за лекови кои ветуваат лечење на стотици болести, различни суплементи за слабеење во рок од неколку дена, прочистување на телото за само неколку часа и слично.

Дезинформациите од различни платформи брзо се шират низ светот, а потоа се шират на социјалните мрежи без да бидат проверени од корисниците. Бидејќи човечкиот мозок работи на таков начин што посветува повеќе внимание на негативноста и на стравот, платформите за социјални мрежи се дизајнирани да им дистрибуираат на корисниците колку што е можно повеќе од она што им го привлекува вниманието, односно негативните работи. Ова предизвикува социјалните мрежи да влијаат врз цела популација во досега невидени размери и брзина. Студија на Универзитетот МИТ покажува дека лажните вести се шират шестпати побрзо од проверените вести.

Како да комуницираат ефективно активистите, службениците во оваа средина и како се организирани? Како се борат против дезинформациите?

Дигиталната трансформација ги направи организациите зависни од технологијата во вршење на својата работа. Но, иако има многу придобивки, дигитализацијата носи и сајберкриминалци.

Според извештајот на „Nonprofit Tech for Good Report“ од 2023 година, 27 проценти од невладините организации низ светот претрпеле најмалку еден сајбернапад. Невладините организации собираат, управуваат и обработуваат големи количини податоци на луѓето во чувствителни ситуации и финансиски податоци од донатори, кои се главните причини зошто злонамерните чинители имаат за цел да ги нападнат, со што овој сектор стана трета индустрија цел на хакери.

Фотографиите создадени со вештачка интелигенција стануваат сè пореални и е сè потешко да се разликуваат од вистинските фотографии. Постојат неколку методи што можат да се користат за да се идентификуваат фотографиите создадени со вештачка интелигенција, забележувајќи ја нивната неприродна текстура или искривена позадина на фотографиите.

Ширењето на дезинформациите е разбирлива човечка појава. Даниел Канеман, психолог кој ја доби Нобеловата награда за економски науки, го воведе концептот „WYSIATI“ - What you see is all there is („Она што го гледате е сè што постои“), што значи дека луѓето имаат тенденција да не го бараат она што не го гледаат.

Со телефоните практично залепени во нашите раце и постојаните нотификации, уредите го диктираат секој наш потег во оваа ера. Притисокот да сме постојано информирани и во тек со настаните некогаш може да стане преголем и да нè преоптовари. Па така, доаѓа период кога е потребно да се направи чекор назад и да се оддалечиме од уредите кои доминираат во нашиот живот.

Потребата за објективност, неутралност и рамнотежа во новинарството е секојдневен предизвик за професионалните медиуми, но еден од најголемите предизвици за медиумскиот професионализам доаѓа во време на избори. Изборниот процес претставува предизвик за медиумите, бидејќи ја става во фокус нивната потреба да им понудат на граѓаните пристап до сите факти, мислења и идеи во кампањата. Новинарите, исто така, мора да обезбедат пристап до медиумите за да може гласот на граѓаните да се слушне надвор од зборовите на политичката дебата.

Кога има настан каде што има екстремизам, новинарите и граѓаните понекогаш ме прашуваат како да известуваат и како да прават вести. Кога треба да одлучите што да објавите сега онлајн или како напис, најдобро би било да застанете и да размислите преку разговори со новинари и со експерти за комуникација.

Нецелосен доказ. Пристрасно селектирање на доказ. Игнорирање вистински докази. Еднострано оценување. Обид да се убеди јавноста да прифати одреден став, со криење факти или давање аргументи на јавноста за да се потисне вистината.

Критичкото размислување е способност на една личност да распознае или суди и критички да анализира одреден проблем. Критичкото размислување се развива од рана возраст и се стекнува на индивидуална основа кај секој човек. За да утврдиме дали имаме критичко размислување, личноста мора да се стекне со вештини за набљудување, анализа, толкување, рефлективно размислување, проценување, заклучок, објаснување и решенија на проблеми и донесување на најправилни одлуки, пишува Portalb.mk.

На социјалните мрежи, ТикTок постои од 2014 година, тогаш познат како Musical.ly, а потоа во 2018 година беше реформиран со името што го носи денес. ТикТок е познат како платформа за забава која најмногу ја користат децата и младите. Сепак, повеќето од воените сцени, опасните предизвици кои резултирале со повреди и смрт, првично се споделуваа на оваа социјална мрежа.

До пред неколку години купувањето производи онлајн беше нешто што само „компјутерџиите“ го правеа, или пак се користеше за специјализирани производи. Но, во денешницата, онлајн шопингот станува сè понормален дел од нашето секојдневие. Пласирањето на личните банкарски податоци во онлајн етерот веќе не звучи така „страшно“ како што звучеше до пред десетина години. Иако самиот онлајн трансфер на пари преку банки е побезбеден од било, кога не значи дека не треба да сме претпазливи со трошењето пари онлајн.

Дали кога гледате филм, само врз основа на името на филмот носите заклучок за што станува збор, како ќе се одвива сценариото, каков ќе биде крајот? Не, туку одвојувате најмалку час и половина, оставате филмот да ве носи, да ви ги менува заклучоците, сè додека не стигнете до самата завршница.

Заштитата на децата од несоодветни веб-страници е многу важна, посебно во последно време кога се во пораст штетните содржини на Интернет. Постојат вградени филтри на прелистувачи кои може да понудат одредена заштита, но сепак тие не може да обезбедат целосна заштита и може да пропуштат некои веб-страници. Дополнително, денешните деца многу лесно можат лесно да најдат начини да ја пробијат таа заштита.

Напливот на медиумски содржини во интернет просторот понекогаш доведува како читатели да трагаме по информации кои се поразлични од останатите. За јавноста е исклучително важно да се “открие” нешто ново, кое доведува до свежи информации за одредени важни општествени теми или прашања од личен интерес за поединецот. Сепак, понекогаш позади „новото“ стојат бомбастични наслови, спектакуларни тврдења непоткрепени со докази, непотврдени или неофицијални информации, како и дезинформации, кои можат да направат поголема штета отколку да доведат до позитивна промена во општеството.

Денешните деца сè повеќе време поминуваат на своите смартфони, таблети или лаптопи. Родителите, најчесто поради работните обврски, не секогаш имаат време да контролираат какви содржини тие гледаат на нивните уреди. Сепак, ви предлагаме неколку начини како да ја зголемите контролата, односно, како да ги заштитите децата од она што можеби за нив претставува опасност или несоодветна содржина за нивната возраст.

Во денешно време животите ни се комплетно испреплетени со дигиталниот свет, а онлајн активностите оставаат траен белег, односно дигитален отпечаток.

Ковид-19 беше намерно измислен за да се уништи човештвото. Со вакцините против ковид-19 се обидуваат да нè чипираат. ХААРП предизвикува невреме и поплави. Човекот никогаш не стапнал на Месечината. Белата патека која авионите ја оставаат зад себе додека летаат се всушност отрови со кои нè прскаат.

Замислете дека сте риба и дека некој се обидува да ве фати на јадица – токму на овој начин можеме да го објасниме наједноставно терминот „фишинг напад“. Во дефиниција што ја има објавено Фондацијата „Метаморфозис“ во една од своите публикации се наведува дека фишингот е облик на измама кој опфаќа збир на активности на неовластени корисници преку користење лажни пораки од е-поштата и лажни веб страници на поголем дел од финансиските организации, обидувајќи се од корисниците да добијат доверливи лични податоци како што се единствен матичен број, корисничко име, ПИН броеви или слични податоци.

Концептот „размисли пред да кликнеш“ е еден од најважните фактори во однос на безбедноста на информациите. Ова се однесува на сето она што ви се нуди на социјалните мрежи, на рекламите кои ви се појавуваат додека читате одреден текст на некоја веб-страница, на линковите кои „ви велат“ да ги отворите додека гледате некое Јутјуб видео и слично.

Глобалната новинска агенција Асошиејтед прес (АП) е пионер во користењето на вештачката интелигенцијата во медиумите. Уште во 2014 година, економската редакција на оваа новинска агенција започна да ја користи вештачката интелигенција за да ја автоматизира изработката на текстовите за корпоративните добивки на компаниите.

Publish (објави) е копчето кое е најлесно да се притисне. Да се притисне е лесно, но дали се исто така лесни и последиците што тоа може да ги донесе? Доволни се пет зборови кои ќе ја привлечат пубиликата и текст од десетина реда кои ќе ја шокираат или ќе предизвикаат наплив од чусвтва, без разлика дали се позитивни или негативни, за продуктот во неколку минити да се рашири во речиси секој дом, на сечиј профил на социјалните мрежи. За медиумот, тоа е како да добил на лото, кликовите се множат еднаквопропроционално со можноста за добивање реклами. За читателите, прогнозите и не се најоптимистични.

Дали некогаш сте се запрашале што, всушност, е кликбејт?

Мислите дека го гледате претседателот на Украина Володимир Зеленски како зборува и им кажува на своите војници да го положат оружјето и да ја предадат борбата против Русија. Ликот е тој, фацијалните експресии се тие, тој ја отвора устата онака како што зборува, но сепак, тоа не е вистината. Видеото е лажно.

Во напливот на нови и актуелни информации во медиумските содржини што секојдневно ги гледаме, читаме и слушаме како јавност, ретко кој од нас обрнува внимание на изворот. Ова често не е само случај на консументите на текстовите, видеата и фотографиите, туку и на самите новинари и уредници во медиумите. За разлика од ваквото медиумско секојдневие, стручната новинарска литература многу е строга во однос на наведувањето на изворот на информации. Наведен извор којшто ги дава податоците во медиумската содржина претставува извор на кредибилност и синоним за изработен текст, видео и фотографија според професионалните новинарски стандарди.

Бројот на онлајн купувања на македонските граѓани расте, а паралелно се множат и измамите на граѓани при купувањето на виртуелните продажни места на интернет. За да се избегне „празнењето” на кредитните картички преку измами, постојат неколку препораки кои треба да ги следиме како граѓани при нашите купувања што ги вршиме на интернет.

Напливот на медиумски текстови, видеа, фотографии, како и постови на социјалните мрежи во денешно време е огромен, бидејќи постојано се појавуваат на нашите уреди со кои секојдневно комуницираме на интернет. Бомбастичните наслови и најавите за спектакуларни откритија во ваквите содржини неретко доведуваат до тоа да заборавиме на едно од основните правила при создавањето на медиумските содржини – потпишување на авторот којшто стои позади нив.

Знаењето за дезинформациите е поважно сега од кога било. Критичкото размислување е клучно и вреди да се поддржи со знаење како да се препознаат различните форми на информациски неред.

За разлика од другите сектори во македонската економија, ИТ секторот се истакнува со тоа што јазот меѓу мажите и жените е скоро непостоечки. Во некои струки од индустријата, како на пример, дигитален маркетинг, односот е 55,56 отсто жени наспроти 44,44 отсто мажи.

Манипулацијата, принудување, играње со емоциите - се дел од човечкото постоење веројатно уште од самиот почеток. Нормално, некои луѓе се подобри во ова од останатите, и вториве, за жал, имаат тенденција да станат жртви на такви шеми и се оставени да се соочуваат со последиците од таквата нивна честопати љубезна природа.

„Балканската историја е обликувана од територијалните амбиции и спорови од последните сто години, со што е настаната ситуација на ‘нулта сума’ – поим од теоријата на игри, кој подразбира дека ако едниот играч добива, друиот автоматски мора да изгуби“, вели проф. д-р Кит Браун во интервју за „Критинк“ кое „Мета“ го пренесува во целост. Во интерјвуто, покрај другото, Браун зборува за улогата на критичкото мислење во науката и, особено, во изучувањето на историјата.

Колку пати сте се соочиле со непријатната ситуација вашите драгоцени податоци (фотографии, видео снимки, итн.) ги изгубите засекогаш поради мало невнимание или пак и не по ваша вина? Дали секогаш внимавате на тоа да чувате безбедна копија од вашите најдрагоцени податоци, или пак единствено се потпирате на вашиот антивирусен софтвер да ве одбрани против сајбер-напади со уцена (ransomware attack)?

Виртуелните приватни мрежи (ВПМ) или попознати како VPN мрежи, се добро познати во нашата јавност како многу корисна „алатка“ за заобиколување на правилата на одредени стриминг платформи во однос на геолокациските ограничувања. Покрај тоа што го „измамуваат“ сервисот или платформата, и ја прават достапна вашата омилена серија, игран филм, или подкаст, што друго знаеме за нив? Дали ВПМ можат да ни бидат од корист и во други околности, професионални или приватни, и зошто се тие навистина важни?

Фишинг пораки, спам, „ѓубре“, и ред други називи. Сите ние, во некој момент, сме примиле вакви пораки. Од фамозните пораки од нигерискиот принц, па се до најсофистицираните видови на таргетиран-фишинг, тие се тука да останат. Што можеме да направиме во врска со нив?

Fact Check Explorer на Гугл е брз и генерира точни резултати на сите јазици

Обратно пребарување со фотографија на мобилен телефон во 3 чекори

Новиот Fact Check Explorer и упатство чекор по чекор за Fact Check Markup

Упатства, листи за проверка, најчесто поставувани прашања, литература и бази на податоци за разоткривање лажни информации